สาระสำคัญเกี่ยวกับหลักนิติธรรม : ยุคโควิด 19
กฎหมายที่เป็นเครื่องมือของรัฐควบคุมคนในสังคมที่เกี่ยวพันในขอบของกฎหมายต้องสอดคล้องกับหลักนิติธรรม
เมื่อพิจารณาศึกษาถึงแนวคิดว่าด้วย หลักนิติธรรม (The Rule of Law) คำว่า “หลักนิติธรรม” หมายถึง การที่องค์กรเจ้าหน้าที่ที่ใช้อำนาจปกครองจะปฏิบัติการใด ๆ ต้องอยู่ใต้การผูกมัดของ “กฎเกณฑ์” (Rule) ที่แน่นอนอย่างเสมอภาคเท่าเทียมกันและได้ประกาศล่วงหน้าแล้ว โดยที่กฎเกณฑ์ดังกล่าวจะช่วยให้สามารถคาดการณ์ได้และช่วยให้สามารถวางแผนกิจการต่าง ๆ ได้บนพื้นฐานของความรู้ดังกล่าว ความคิดเรื่องหลักนิติธรรมเกิดขึ้นในประเทศอังกฤษ ซึ่งการปฏิบัติตามกฎหมายขององค์กรของรัฐฝ่ายบริหารกับฝ่ายตุลาการที่ผูกพันตนเองเอาไว้กับกฎหมายที่ฝ่ายนิติบัญญัติได้ตราขึ้น แต่ไม่ได้หมายความเลยไปถึงการผูกมัดอำนาจนิติบัญญัติไว้กับกฎหมายดังเช่นประเทศที่ใช้หลักนิติรัฐโดยเฉพาะประเทศเยอรมนี ด้วยเหตุนี้ประเทศอังกฤษจึงถือ “หลักความมีอำนาจสูงสุดของรัฐสภา” (The Supremacy of Parliament) เป็นหลักใหญ่ในการจัดรูปแบบการปกครอง ซึ่ง เอ วี ไดซีย์ (A.V. Dicey) นักกฎหมายรัฐธรรมนูญชาวอังกฤษได้อธิบายสาระสำคัญของหลักนิติธรรมไว้ ดังนี้
1.1 องค์กรเจ้าหน้าที่ที่ใช้อำนาจปกครองไม่มีอำนาจลงโทษบุคคลใดได้ตามอำเภอใจ
องค์กรเจ้าหน้าที่ที่ใช้อำนาจปกครองไม่มีอำนาจลงโทษบุคคลใดได้ตามอำเภอใจ เว้นเพียงในกรณีที่มีการละเมิดกฎหมายโดยชัดแจ้งและการลงโทษที่อาจกระทำได้นั้นจะต้องกระทำตามกระบวนการปกติของกฎหมายต่อหน้าศาลปกติ (Ordinary Rights) ของแผ่นดิน กล่าวคือ องค์กรเจ้าหน้าที่ที่ใช้อำนาจปกครองจะใช้อำนาจตามอำเภอใจในการบังคับใช้กฎหมายที่มีผลกระทบต่อสิทธิเสรีภาพของประชาชนไม่ได้ โดยที่รัฐสภาผู้ออกกฎหมายจะมอบให้องค์กรเจ้าหน้าที่ที่ใช้อำนาจปกครองออกกฎหมายลำดับรองที่มีฐานะเป็น “กฎ” นั้นจะต้องเป็นกฎหมายที่มีการประกาศให้ทราบทั่วไปมีความเหมาะสม กฎหมายจะต้องประกาศใช้บังคับอย่างเปิดเผย ไม่มีผลบังคับย้อนหลัง หรือเรียกร้องให้บุคคลกระทำหรือปฏิบัติในสิ่งที่เป็นไปไม่ได้ เป็นต้น ซึ่งองค์กรเจ้าหน้าที่ที่ใช้อำนาจปกครองในหลักนิติธรรมนี้ จะกล่าวถึง “องค์กรเจ้าหน้าที่ที่ใช้อำนาจปกครอง” ในฐานะ “ผู้ปกครองที่ใช้อำนาจรัฐฝ่ายบริหาร” เท่านั้น จะไม่ได้กล่าวถึง “ผู้ปกครองที่ใช้อำนาจรัฐฝ่ายนิติบัญญัติ” หรือ กล่าวถึง “ผู้ปกครองที่ใช้อำนาจรัฐฝ่ายตุลาการ” แสดงให้เห็นถึงผู้ปกครองที่ใช้อำนาจรัฐฝ่ายนิติบัญญัติ หรือ รัฐสภาจะไม่มีอำนาจใดเข้าการตรวจสอบในการใช้อำนาจของฝ่ายนิติบัญญัติในการตรากฎหมาย
1.2 ไม่มีบุคคลใดอยู่เหนือกฎหมาย
ไม่มีบุคคลใดอยู่เหนือกฎหมายไม่ว่าบุคคลจะอยู่ในตำแหน่งหรือเงื่อนไขประการใด ไม่ว่าเป็นองค์กรเจ้าหน้าที่ที่ใช้อำนาจทางปกครองหรือบุคคลธรรมดาล้วนต้องอยู่ภายใต้กฎหมายและศาลเดียวกัน คือ ศาลยุติธรรม โดยใช้ “ระบบกล่าวหา” (Accusatorial System) ในการพิจารณาคดี กล่าวคือ “ระบบกล่าวหา” หมายถึง กระบวนการพิจารณาคดีที่มีการกล่าวอ้างพยานหลักฐานต่อศาล โดยถือว่าพยานหลักฐานทั้งหลาย ไม่ว่าจะเป็นพยานบุคคล พยานเอกสาร หรือพยานวัตถุเป็นของคู่กรณี ซึ่งนำมาสู่ศาลโดยเฉพาะ และถือว่าเป็นพยานหลักฐานของฝ่ายที่นำส่งคู่กรณีที่อ้างพยานหลักฐานทั้งหลายนั้นต้องพิสูจน์ให้เจือสมและยืนยันข้อเท็จจริงแห่งคดี คู่กรณีซึ่งมิได้อ้างพยานจะสืบหักล้าง ทำให้พยานหลักฐาน นั้นไม่มีน้ำหนักเพียงพอที่จะเชื่อถือได้ การนำสืบพยานหลักฐานที่เป็นพยานบุคคล จะมีวิธีซักถาม คัดค้าน และถามติง ระบบกล่าวหานี้ประเทศไทยก็ใช้ในกระบวนการยุติธรรมของศาลไทย คือ ศาลสถิตยุติธรรม ซึ่งประเทศอังกฤษจะมีศาลเดียว คือ ศาลสถิตยุติธรรมทุกคดีจะฟ้องเดียวกัน
เมื่อพิจารณาตัวบทกฎหมายที่มีฐานะสูงกว่ากฎหมายทั่วไปแล้ว ประเทศอังกฤษจะมีความแตกต่างจากประทศอื่น ๆ กล่าวคือ โดยทั่วไปประเทศที่มีรัฐธรรมนูญเป็นลายลักษณ์อักษรจะกำหนดให้รัฐธรรมนูญเป็นกฎหมายที่มีสถานะสูงสุดเหนือกว่ากฎหมายอื่นใดทั้งหมด แต่สำหรับประเทศอังกฤษกลับไม่ได้เป็นเช่นนี้ ประเทศอังกฤษถือว่า ฝ่ายนิติบัญญัติ (รัฐสภา) เป็นองค์กรที่มีอำนาจสูงสุด ด้วยเหตุนี้กฎหมายที่เป็นรูปพระราชบัญญัติที่ฝ่ายนิติบัญญัติ (รัฐสภา) ของประเทศอังกฤษตราขึ้น จึงมีฐานะที่สูงสุดกว่าสิ่งใดแม้จะมีค่าเป็นกฎหมาย จุดนี้ถือเป็นความแตกต่างที่สำคัญของประเทศอังกฤษกับประเทศอื่น ๆ ทั่วในโลก
1.3 สิทธิขั้นพื้นฐานจะถูกรับรับไว้ในคำพิพากษาของศาล
หลักทั่วไปของกฎหมายรัฐธรรมนูญที่ให้ความสำคัญในเรื่อง “สิทธิขั้นพื้นฐาน” (Fundamental rights) ของประชาชนเป็นผลจากคำวินิจฉัยตัดสินของศาลหรือกฎหมายธรรมดา มิใช่เกิดขึ้นจากการรับรองค้ำประกันเป็นพิเศษโดยรัฐธรรมนูญ ดังนั้นคำพิพากษาของศาลในประเทศที่ใช้หลักนิติธรรม คือ กฎหมายเป็นบ่อเกิดของกฎหมายที่สำคัญที่สุดทั้งที่เป็นกฎหมายในระดับกฎหมายบัญญัติ หรือเป็นกฎหมายที่มอบให้องค์กรเจ้าหน้าที่ที่ใช้อำนาจปกครองออกกฎหมายลำดับรองที่มีฐานะเป็น “กฎ” ในการบริหารราชการแผ่นดิน แต่อย่างไรก็ตามในกรณีที่ไม่มีคำพิพากษาของศาลเมื่อมีคดีพิพาทเกิดขึ้นจำเป็นต้องมีการตรากฎหมายลายลักษณ์อักษรโดยฝ่ายนิติบัญญัติ (รัฐสภา) ขึ้นให้ฝ่ายบริหารนำไปใช้บังคับ ซึ่งการตรากฎหมายของฝ่ายนิติบัญญัติ สามารถกฎหมายโดยที่ไม่มีการตรวจสอบการตรากฎหมายได้
จะเห็นได้ว่า หลักนิติธรรม (The Rule of Law) เน้นเรื่องการใช้อำนาจของรัฐบาลว่าต้องเป็นไปตามหลักกฎหมายสามัญของคอมมอนลอว์ (Common Law) ในฐานะแหล่งที่มาเดียวกันของกฎหมาย คือ คำพิพากษาของศาล ไม่มีการแบ่งแยกกฎหมายเอกชนกับกฎหมายมหาชนต้องอยู่ภายใต้กฎหมายเดียวกันและใช้ระบบวิธีพิจารณาของศาลเดียวกัน กล่าวคือ ใช้ระบบวิธีพิจารณาในระบบกล่าวหาในศาลยุติธรรมมีศาลเดียว ซึ่งแตกต่างไปจากระบบกฎหมายภาคพื้นยุโรป เช่น ประเทศเยอรมนี ประเทศฝรั่งเศส ประเทศอิตาลี เป็นต้น ที่ใช้ระบบกฎหมายซิวิลลอว์ (Civil Law) ใช้หลักนิติรัฐ (Legal State) ในการปกครองประเทศและมีแนวคิดการแบ่งแยกกฎหมายเอกชนกับกฎหมายมหาชนออกจากกันจึงใช้วิธีพิจารณาคดีและองค์กรพิจารณาคดีที่แตกต่างกัน แต่ก็มีจุดมุ่งหมายเดียวกัน คือ “การปกครองโดยกฎหมาย” และ “เป็นกฎหมายที่ไม่ละเมิดต่อสิทธิเสรีภาพของประชาชนภายใต้หลักสมควรแก่เหตุ”
